Akademisyenlerden Ayasofya mektubu

Dünyanın dört bir yanında Bizans ve Osmanlı üzerine çalışan onlarca akademisyen, Ayosofya’nın müze statüsünün kaldırılarak camiye dönüştürülmesi girişimine karşı bir açık mektup yazdı.

“Ayasofya yerel ve bölgesel siyasete âlet edilemeyecek kadar güzel bir anıt ve önemli bir tarihi belge” denilen açık mektupta, 1500 yıllık yapının tarihi ve arkeolojik bulgularının zarar görmesi, sanat eserlerinin gizlenmesi gibi müdahalelerden duyulan endişe vurgulandı.
DUVAR – Aralarında dünyaca ünlü Bizans ve Osmanlı tarihçisinin bulunduğu onlarca akademisyen bir açık mektup kaleme alarak, 1500 yıllık Ayasofya’nın statüsünün müze olarak korunması çağrısı yaptı. Akademisyenler, “Kanaatimizce temel mesele, ‘Ayasofya müze mi yoksa camii mi olsun?’ değil, bilakis ‘Ayasofya’yı en iyi şekilde nasıl koruyabiliriz?’ olmalı” dedi; “Endişemiz, süregelen ve hâlihazırda sadece ‘söylem münakaşası’ şeklinde seyreden tartışmaların Ayasofya’nın tarihi ve arkeolojik bulgularının zarar görmesi ve sanat eserlerinin gizlenmesi ile sonuçlanacak benzer şekilde özensiz ve yanlış müdahalelere maruz kalması” ifadelerini kullandı.
‘SİYASETE ÂLET EDİLEMEYECEK KADAR GÜZEL VE ÖNEMLİ BİR BELGE’
“Ayasofya yerel ve bölgesel siyasete âlet edilemeyecek kadar güzel bir anıt ve önemli bir tarihi belge” denilen açık mektupta şu çağrıda bulunuldu: “Birbiri ardına gelen Bizans, Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti yönetimleri bu anıtı zamanın yıkıcı etkilerinden korumuş ve değerini sadece kendileri için değil, bizler de dâhil olmak üzere bütün gelecek nesiller için muhafaza etmeyi başarmıştır. Mevcut Türkiye Cumhuriyeti devletinin bu korumacı ve sorumluk sahibi idare geleneğini sürdürmesi bizim, Bizans ve Osmanlı tarihi, kültürü ve sanatları üzerine çalışan bilim insanları için hayati öneme sahip.”
MEKTUBUN TAM METNİ
Ayasofya’nın müzeye dönüştürülmesiyle ilgili 1934 tarihli Bakanlar Kurulu kararının iptali talebiyle Danıştay’da açılan davanın ilk duruşmasından önce yayımlanan mektubun tam metni şöyle:
“Değerli meslektaşlarımız,
2 Temmuz 2020 tarihinde T.C. Danıştay Başkanlığı Ayasofya’nın resmi statüsü ile ilgili kararını kamuoyuna duyuracak. Çeşitli bilim dernekleri ve kuruluşlar bu gelişmeyle ilgili kaygı ve endişelerini dile getirmeye devam ediyorlar. Bizans ve Osmanlı tarihi, kültürü ve sanatları üzerine araştırma yapan bilim insanları olarak bizim bu metni kaleme almaktaki amacımız henüz alınmamış bir karara itiraz etmek değil, ortak kaygılarımızı hâlihazırda sahip olduğumuz bilgilere dayanarak açıklığa kavuşturmak.
Kanaatimizce temel mesele “Ayasofya müze mi yoksa camii mi olsun?” değil, bilakis “Ayasofya’yı en iyi şekilde nasıl koruyabiliriz?” olmalı. Başka bir deyişle biz, yapının işlevi meselesi ile idaresini (ve koruma sorumluluğunu) birbirinden ayrı tutuyoruz. Endişemiz, yapının işlevine dair süregelen tartışmaların önümüzde duran elzem sorunlara cevap verebilecek ölçekte bir idari strateji geliştirmeye engel olması. Özellikle yapının tarihi dokusunun korunması, Bizans ve Osmanlı eserlerinin görünürlüğünün devamı, kitle turizminin sağlıklı bir şekilde idamesi ve deprem tehlikesine karşı gerekli tedbirlerin alınması gibi meseleler bizim için öncelik taşıyor.
Bilindiği üzere 1453’ten 1934’e dek cami olarak hizmet veren Ayasofya’nın idaresi Fatih Sultan Mehmet’in kurduğu vakıf tarafından sağlanmıştır. Türkiye Cumhuriyeti’nin 1923’te ilanından sonra bu ve benzer vakıfların temsil ve idaresi Vakıflar Genel Müdürlüğü’ne geçmiştir. 1920’lerin sonuna kadar camii olarak kullanılmaya devam eden Ayasofya’da bu durum ihtiyaç sonucu başlayan restorasyonu yürüten ekibin 1931’den itibaren mozaik bezemeleri gün yüzüne çıkarmasıyla değişmiştir. Bu tarihi kazanımın yadsınamaz önemi dönemin Bakanlar Kurulu’nu binanın idare ve denetimini Maarif Bakanlığı’na devretmeye teşvik ve ikna etmiştir.
‘GÜNÜMÜZDE DE CAMİ OLARAK FAALİYET GÖSTERİLİYOR’
Yapının idaresinin el değiştirmesi ile eş zamanlı meydana gelen işlev değişikliği sonucunda Ayasofya ibadete kapanmıştır. Bununla beraber bu dönüşüm mutlak olmamış, tarihi yapının hem işlevi hem de idaresi o tarihten beri muhtelif değişikliklere uğrayarak bugüne kadar gelmiştir. Ayasofya günümüzde, Maarif Bakanlığı’ndan ayrılan T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından yönetiliyor. Bir yandan da yapının işlevinin hudutları gittikçe daha görünür olan Müslüman cemaatin isteklerini karşılayabilmek maksadıyla genişletilmiştir. 1991’de Hünkar Mahfili Müslüman cemaatin ibadetine açılmış, 2016’dan bu yana ise tam zamanlı bir imam Ayasofya’da hizmet vermeye başlamıştır. Günümüzde minarelerinden ezan sesi yükselen yapıda Kadir Gecesi Kur’an tilaveti ve dualarla kutlanıyor.
Bu açıdan Ayasofya hâlihazırda hem bir müze hem de camii olarak faaliyet gösteriyor. Bildiğimiz kadarıyla yapının ibadethane rolünün genişletilmesi şu ana dek Ayasofya’ya herhangi bir zarar vermemiş, içinde yer alan sanat eserlerinin yeniden gizlenmesine sebep olmamıştır. Bu bağlamda T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı ehil ve sorumluluk sahibi bir idare sergilemeye devam etmekte.
Bununla beraber uzun yıllardır muhtelif sesler yapının sorumluluğunun T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı’na bırakılmasının gayri meşru olduğunu iddia ediyor. Bu kişiler vakıf taşınmazlarını yöneten vakfiyelerin ebedi ve değişmez olduğunu, bu nedenle Türkiye Cumhuriyeti Devleti’nin 1934’te Ayasofya’yı ‘sekülerleştirme’ yetkisine sahip olmadığını savunuyorlar. Bu iddiaya göre, binanın meşru idare mercii Vakıflar Genel Müdürlüğü.
‘TRABZON’DAKİ AYASOFYA’DA FRESKLER KAPATILDI’
Son yıllarda Vakıflar Genel Müdürlüğü devraldığı diğer Bizans dönemi anıtsal eserlerini Müslüman ibadetine açtı. Elimizde olumsuz bir örnek olarak 2013’ten beri idaresi ve uğradığı değişiklikler itiraz ve eleştirilere neden olan Trabzon’daki diğer Ayasofya bulunuyor. Bu tarihi yapıyı ibadete uygun hale getirmek için iç mekânına müdahale eden paravanlar yerleştirilerek Bizans freskleri kapatılmış ve taban mozaiklerinin üzeri ahşap ile örtülmüştür. Güncel tartışmalarda kendine daha az yer bulabilmiş ama uğradığı zararlar çok daha derin ve kalıcı olan Trakya Vize’deki Küçük Ayasofya ise 2006’da geçirdiği restorasyondan tarihi dokusu ciddi şekilde hasar alarak çıkmıştır.
Endişemiz, süregelen ve hâlihazırda sadece ‘söylem münakaşası’ şeklinde seyreden tartışmaların Ayasofya’nın tarihi ve arkeolojik bulgularının zarar görmesi ve sanat eserlerinin gizlenmesi ile sonuçlanacak benzer şekilde özensiz ve yanlış müdahalelere maruz kalması.
‘TÜRKİYE’NİN SORUMLULUK SAHİBİ İDARE GELENEĞİNİ SÜRDÜRMESİ LAZIM’
Ayasofya yerel ve bölgesel siyasete âlet edilemeyecek kadar güzel bir anıt ve önemli bir tarihi belge. Birbiri ardına gelen Bizans, Osmanlı ve Türkiye Cumhuriyeti yönetimleri bu anıtı zamanın yıkıcı etkilerinden korumuş ve değerini sadece kendileri için değil, bizler de dâhil olmak üzere bütün gelecek nesiller için muhafaza etmeyi başarmıştır. Mevcut Türkiye Cumhuriyeti devletinin bu korumacı ve sorumluk sahibi idare geleneğini sürdürmesi bizim, Bizans ve Osmanlı tarihi, kültürü ve sanatları üzerine çalışan bilim insanları için hayati öneme sahip.
Saygılarımızla”
Mektubun imzacıları şöyle:
Elizabeth Agaiby, University of Divinity, Melbourne
Panagiotis A. Agapitos, Max-Planck Institute, Frankfurt
Suzanne Conklin Akbari, Institute for Advanced Study, Princeton, NJ
Ladan Akbarnia, The San Diego Museum of Art
Engin Akyürek, Koç Üniversitesi
Nabil Al-Tikriti, University of Mary Washington
Joseph Alchermes, Connecticut College
Juan Antonio Álvarez-Pedrosa, Universidad Complutense Madrid
Benjamin Anderson, Cornell University
Achim Arbeiter, Georg-August-Universität, Göttingen
Tülay Artan, Sabancı University
Kameliya Atanasova, Washington and Lee University
Marie-France Auzépy, Université Paris 8
Michele Bacci, Universität Freiburg
Heather A. Badamo, University of California, Santa Barbara
Jennifer Ball, City University of New York
Thomas M. Banchich, Canisius College, Buffalo
Charles Barber, Princeton University
Karen Barkey, University of California, Berkeley
Sarah Bassett, Indiana University
Floris Bernard, Ghent University
Patricia Blessing, Princeton University
Elizabeth S. Bolman, Case Western Reserve University
Antje Bosselmann-Ruickbie, Justus-Liebig-Universität, Gießen
Emmanuel C. Bourbouhakis, Princeton University
Ra’anan Boustan, Princeton University
Grigor Boykov, Austrian Academy of Sciences
Sarah T. Brooks, James Madison University
Suna Çağaptay, University of Cambridge and Bahçeşehir University
Averil Cameron, University of Oxford
Merih Danali Cantarella, Wake Forest University
Giancarlo Casale, European University Institute
Sinem Casale, University of Minnesota
Marica Cassis, University of Calgary
Manuel Antonio Castiñeiras González, Universitat Autònoma de Barcelona
Annemarie Weyl Carr, Southern Methodist University
Anne-Laurence Caudano, University of Winnipeg
Michail Chatzidakis, Humboldt University, Berlin
Mehreen Chida-Razvi, SOAS, University of London
Christina Christoforatou, Baruch College, City University of New York
Juan Signes Codoñer, University of Valladolid
Barbara Crostini, Uppsala University
James Crow, University of Edinburgh
Jon C. Cubas Díaz, Georg-August-Universität, Göttingen
Anthony Cutler, Pennsylvania State University
Vladimir Cvetkovic, University of Belgrade
Manuela De Giorgi, Università del Salento
Aitor Fernández Delgado, Universidad de Alcalá
Nathan S. Dennis, University of San Francisco
Stefanos Dimitriadis, Westfälische Wilhelms-Universität, Münster
Heidemarie Doganalp-Votzi, University of Vienna
Anastasia Drandaki, National and Kapodistrian University of Athens
Ivan Drpić, University of Pennsylvania
John M. Duffy, Harvard University
A. Asa Eger, University of North Carolina at Greensboro
Susanna Elm, University of California, Berkeley
Olga Etinhof, Russian State University for the Humanities
Vera von Falkenhausen, Università degli Studi di Roma “Tor Vergata”
Mary Farag, Princeton Theological Seminary
Elizabeth Fisher, George Washington University
Vicky Foskolou, University of Crete
Georgia Frank, Colgate University
Peter Frankopan, University of Oxford
Stig Frøyshov, University of Oslo
Ivan Foletti, Masaryk University
Miguel Gallés, Universitat Autònoma de Barcelona
Fani Gargova, University of Vienna
Niels Gaul, University of Edinburgh
Rachel Goshgarian, Lafayette College
Sharon Gerstel, University of California, Los Angeles
Elina Gertsman, Case Western Reserve University
Ludovico V. Geymonat, Louisiana State University
Rossitsa Gradeva, American University in Bulgaria
Susan L. Graham, Saint Peter’s University
Geoffrey Greatrex, University of Ottawa
Heather Grossman, University of Illinois Urbana-Champaign
Christiane Gruber, University of Michigan
John F. Haldon, Princeton University
Susan Ashbrook Harvey, Brown University
Ayşe Henry, Bilkent University
Judith Herrin, King’s College London
Ernest Marcos Hierro, Universitat de Barcelona
Cecily Hilsdale, McGill University
Martin Hinterberger, University of Cyprus
Renata Holod, University of Pennsylvania
Brad Hostetler, Kenyon College
Sergey Ivanov, Russian National Research University — Higher School of Economics
Hugh Jeffery, University of Edinburgh
Elizabeth M. Jeffreys, University of Oxford
Kaelin Jewell, The Barnes Foundation
Mark J. Johnson, Brigham Young University
Catherine Jolivet-Lévy, École Pratique des Hautes Études, Paris
Jacqueline Jung, Yale University
Veronica Kalas, independent scholar, USA
Ioli Kalavrezou, Harvard University
Gül Kale, Carleton University, Canada
Kevin Kalish, Bridgewater State University
Sophia Kalopissi-Verti, National and Kapodistrian University of Athens
Ceyda Karamursel, SOAS, University of London
Anna Kartsonis, University of Washington
Armen Kazaryan, Research Institute of the Theory and History of Architecture and Urban Planning, Moscow
Bente Kiilerich, University of Bergen
Young Richard Kim, University of Illinois, Chicago
Dale Kinney, Bryn Mawr College
Holger A. Klein, Columbia University
Tia Kolbaba, Rutgers University
Elias Kolovos, University of Crete
Fotini Kondyli, University of Virginia
Kader Konuk, Universität Duisburg-Essen
Yavuz Köse, University of Vienna
Dickran Kouymjian, California State University, Fresno
Dimitrios Krallis, Simon Fraser University
Klaus Kreiser, Otto-Friedrich-Universität, Bamberg
Carol H. Krinsky, New York University
Derek Krueger, University of North Carolina at Greensboro
B. Harun Küçük, University of Pennsylvania
Maximilian Lau, Hitotsubashi University, Tokyo
Marc Lauxtermann, University of Oxford
Sean Leatherbury, University College Dublin
Jacqueline Leclercq-Marx, Université Libre de Bruxelles
Florin Leonte, Palacký University of Olomouc
Alexei Lidov, Lomonosov Moscow State University and Russian Academy of Arts
Alexander Lingas, City, University of London
Santo Lucà, Università degli Studi di Roma “Tor Vergata”
Byron MacDougall, Brown University
Christopher MacEvitt, Dartmouth College
George P. Majeska, University of Maryland
George Manginis, Benaki Museum
Maria Rosaria Marchionibus, Università degli Studi di Napoli L’Orientale
Moysés Marcos, California State University, Northridge
Sergei Mariev, LMU Munich and JGU Mainz
Vasileios Marinis, Yale University
Dragoljub Marjanović, University of Belgrade
Athanasios Markopoulos, University of Athens
Miodrag Marković, University of Belgrade
Elizabeth Marlowe, Colgate University
Maria Mavroudi, University of California, Berkeley
Julie Meisami, University of Oxford
Andrew Mellas, St Andrew’s Theological College, Sydney
Mati Meyer, Open University of Israel
Leslee Michelsen, Doris Duke Foundation for Islamic Art
Bojan Miljković, Serbian Academy of Arts and Sciences
John Mitchell, University of East Anglia
Mihail Mitrea, Newcastle University
Elissaveta Moussakova, Bulgarian Academy of Sciences
Emmanuel Moutafov, Bulgarian Academy of Sciences
Mikael Muehlbauer, Columbia University
Stelyios Muksuris, Byzantine Catholic Seminary, Pittsburgh
Stephennie Mulder, The University of Texas at Austin
Margaret Mullett, Queen’s University Belfast
Robert S. Nelson, Yale University
Christoph K. Neumann, Ludwig-Maximilians-Universität, Munich
Emily Neumeier, Temple University
Leonora Neville, University of Wisconsin Madison
Galit Noga-Banai, Hebrew University of Jerusalem
William North, Carleton College
Paweł Nowakowski, University of Warsaw
Javier Ortolá Salas, Universidad de Cádiz
Victor Ostapchuk, University of Toronto
Robert G. Ousterhout, University of Pennsylvania
Valentino Pace, Università di Udine
Georgios Pallis, National and Kapodistrian University of Athens
Stratis Papaioannou, University of Crete
Amy Papalexandrou, University of Texas, Austin
Nassos Papalexandrou, University of Texas, Austin
Maria Parani, University of Cyprus
Glenn Peers, Syracuse University
Bissera V. Pentcheva, Stanford University
Inmaculada Pérez Martín, Instituto de Lenguas y Culturas, Madrid
Arseniy Petrov, Russian State University for the Humanities
Jordan Pickett, University of Georgia
Aleksandr Preobrazhensky, Lomonosov Moscow State University
Chryssa Ranoutsaki, Ludwig-Maximilians-Universität, Munich
Andreas Rhoby, Austrian Academy of Sciences
Meredith Riedel, Duke University
Alexandre Roberts, University of Southern California
Serena Romano, University of Lausanne
Maria Alessia Rossi, Index of Medieval Art, Princeton University
James Ryan, New York University
Adam Sabra, University of California, Santa Barbara
Georgios Salakidis, Democritus University of Thrace
Jaime Vizcaíno Sánchez, Universidad de Murcia
Paula Caballero Sánchez, Universidad de Málaga
Joseph E. Sanzo, Università Ca’ Foscari, Venice
Peter Sarris, University of Cambridge
Oliver Jens Schmitt, University of Vienna
Ellen C. Schwartz, Eastern Michigan University
Mira Xenia Schwerda, Harvard University
Athanasios Semoglou, Aristotle University of Thessaloniki
A. Tunç Şen, Columbia University
Nancy P. Ševčenko, independent scholar, USA
Wendy Shaw, Freie Univeristät Berlin
Jonathan Shea, Dumbarton Oaks Research Library and Collection
Petr Shuvalov, St. Petersburg State University
Nino Simonishvili, independent scholar, Georgia
James Skedros, Holy Cross Greek Orthodox School of Theology
Dimitrios Skrekas, University of Oxford
Engelina Smirnova, Lomonosov Moscow State University
Svetlana Smolčić Makuljević, Metropolitan University Belgrade
Foteini Spingou, University of Edinburgh
Dimitris Stamatopoulos, University of Macedonia
Tatjana Starodubcev, University of Novi Sad
Alice Isabella Sullivan, University of Michigan
Yasser Tabbaa, retired professor
Alice-Mary Talbot, Dumbarton Oaks Research Library and Collection
Michael Talbot, University of Greenwich
Tuğba Tanyeri-Erdemir, University of Pittsburgh
Rabun Taylor, University of Texas, Austin
Allie Terry-Fritsch, Bowling Green State University
Natalia Teteriatnikov, independent scholar, USA
Baki Tezcan, University of California, Davis
Galina Tirnanić, Oakland University
Hjalmar Torp, University of Oslo
Ida Toth, University of Oxford
Giovanni Travagliato, Università degli Studi di Palermo
Warren Treadgold, Saint Louis University
Ionut-Alexandru Tudorie, St Vladimir’s Orthodox Theological Seminary
Vessela Valiavitcharska, University of Maryland
Nükhet Varlık, Rutgers University
Maria Vassilaki, University of Thessaly
Myrto Veikou, Uppsala University
Tim Vivian, California State University, Bakersfield
Dragan Vojvodić, University of Belgrade
Oleg Voskoboynikov, National Research University, Moscow
Alicia Walker, Bryn Mawr College
Annabel Wharton, Duke University
Elizabeth Williams, Dumbarton Oaks Research Library and Collection
Ethel Sara Wolper, University of New Hampshire
Warren T. Woodfin, Queens College, City University of New York
Diana Gilliland Wright, independent scholar, Washington, DC
Ann Marie Yasin, University of Southern California
Ayşin Yoltar, Brooklyn Museum
Nikos Zagklas, University of Vienna
Anna Zakharova, Lomonosov Moscow State University