Kültür-Sanat

Published on Mart 18th, 2021

0

Amed/Diyarbakır: Kentin kısa tarihçesi (2) – Gül Güzel


Yazının ilk bölümü, “Amed / Diyarbakır: Çok surlu, çok sırlı, çok kültürlü şehir” başlığıyla 14 Mart’ta yayımlandı.

KİLİSELER/CAMİLER/MEDRESELER:

Surp Giragos Ermeni Ortodoks Kilisesi

Özdemir mahallesi, Göçmen sokak’ta bulunan Surp Giragos Kilisesi 1376 yılında yapılmıştır. Uzun süre yıkıntı halinde kalan kilise, Surp Giragos Ermeni Vakfı tarafından, Diyarbakır Büyükşehir Belediyesi katkısıyla restore edilip, 2012 yılında yine asıl işlevine kavuşturulmuştur. Ana kilise, Surp Hagop Şapeli, Patrikhane binası, lojmanlar, su kuyuları ve üç avludan oluşan yapılar topluluğu, günümüzde bile görkeminden bir şey kaymetmeyen bir anıt olarak durmaktadır.

Saint George Kilisesi(Mar Gevergis Kilisesi)

İçkale’nin kuzeydoğu köşesinde yer alan ve kesin olarak yapım tarihi bilinmeyen Kilisenin 4.yüzyıldan itibaren Hıristiyanlar tarafından kullanılmaya başlandığı bilinmektedir. Artuklular döneminde kilisenin işlevi değiştirilerek, Amida Höyük üzerinden yer alan sarayın hamamı olarak kullanılmıştır.

Mar Petyun Keldani Katolik Kilisesi

Özdemir Mahallesi, Mar Petyun Sokak’ta yer alan kilise, 17.yüzyılda inşa edilmiştir. Katolik Keldaniler tarafından kullanılan kilise, 8 Ocak 1681 tarihinden itibaren bölünmüş dört neften oluşan kilise günümüzde de hala ibadete açıktır.

Meryem Ana Süryani Kadim Kilisesi

Milattan önceki yıllardan güneş tapınağı olarak kullanıldığı bilinen bir mabedin üzerine 3. Yüzyılda kurulan Meryem Ana Süryani Kadim Kilisesi, Alipaşa Mahallesi’nde, Bar Salibi Sokak’ta yer alır. Ana kiliseyle birlikte kütüphane, patriklik konutu, misafirhane ve lojmanlardan oluşan bir yapılar topluluğudur ve üç avlusu bulunmaktadır. Çeşitli zamanlarda kilisede görev yapmış ve görevi başındayken ölmüş pek çok patriğin ve rahibin mezarları halen kilise içinde korunmaktadır.

YAHUDİ SİNAGOGU- ÇEVLİK

Amed’in Çermik ilçesi Kale Mahallesi’nde bulunan 14’üncü yüzyıldan kalma Yahudilere ait son izleri barındıran tarihi sinagog, günümüzde özgünlüğünü büyük ölçüde koruyor. Bazalt ve kalker taşlar kullanılarak inşa edilen yapı, çökme tehlikesiyle karşı karşıya.Yahudilerin yoğun olarak yaşadığı bölgelerden biri olan Çermik’te, 1848 yılında ilçeyi ziyaret eden Haham J. J. Benjamin’e göre, 100 ailelik bir Yahudi cemaati yaşıyordu. Ancak, 1915 Ermeni Soykırımı sonrası bölgeyi ilk terk eden Çermik Yahudileri oldu. Bölgede Hristiyanlara yönelik politikalar nedeniyle Amed’den göç eden Yahudilerin sayısı zamanla arttı. 1948 yılında İsrail devletinin kurulmasıyla göçler hızlandı, 1950’lerde ise kentteki Yahudi varlığı tamamen sona erdi.

Surp Sarkis Ermeni Ortodoks Kilisesi

Alipaşa Mahallesi, Karabulut Sokak’ta bulunan kilise, yukarıda kadınlar mahfili ve girişte ayin salonu olmak üzere iki katlıdır. Yapım tarihi kesin bilinmeyen kiliseyle ilgili ilk bilgiler 16.yüzyıla ait yazılı kaynaklarda yer almaktadır. Bir dönem Çeltik fabrikası olarak kullanıldığı için Çeltik Kilisesi ya da Hızır İlyas Kilisesi olarak da bilinmektedir.

Protestan Kilisesi

Hasırlı Mahallesi Muallak Sokak’ta bulunan kilise, 19.yüzyılda yapılmıştır. Siyah kesme taştan yapılan kilise, dikdörtgen planlı ve iki katlıdır. İkinci katı kadınlar mahfili olarak inşa edilen kilise, yakın zamana kadar depo olarak kullanılmıştır. 2009 yılında Diyarbakır Vakıflar Bölge Müdürlüğğü tarafından restore edilerek puşi atölyesine dönüştürülmüştür.

**********************************************

Ulu Cami

Gazi Caddesi’nde Hasan Paşa Han’ın karşısında yer alır. Anadolu’nun ilk camisi, İslam aleminin beşinci Harem-i Şerif’i olarak kabul edilmektedir. İlkin bir pagan tapınağı iken, daha sonra Mar Toma adıyla kiliseye dönüştürülmüştür. Kentin 639 yılından sonra Müslümanların egemenliğine geçmesiyle birlikte ilk zamanlar bir kısmı camiye dönüştürülmüş ve daha sonraları ise kilisenin tümü camiye çevrilmiş ve Cami-i Kebir adını almıştır. Mesudiye ve Zinciriye Medreseleri de cami küllüyesi içerisinde yer alır. Caminin avlusunda bir de güneş saati bulunmaktadır.

Hz. Süleyman Camisi

İçkale’nin Sur duvarlarına bitişik olarak inşa edilmiştir. Diyarbakır’ın Müslümanlar tarafından alınması sırasında ölen 27 sahabe, bu alanda defnedildiği için bu mekan bir ziyaret ve ibadet yerine dönüşmüştür. 1156-1179 yılları arasında Nisanoğulları döneminde bu alan üzerine cami yaptırılmıştır. Halk arasında Hz. Süleyman ya da Nasiriye Cami olarak da bilinir.

Kurşunlu-Bıyık Mehmet Paşa Camisi

Osmanlı döneminin ilk valisi Bıyıklı Mehmet Paşa tarafından 1516-1520 yılları arasında, Surp Theodra(Toros) Ermeni Kilisesinin yerine yaptırılmıştır. Fatih Paşa Mahallesi’nde yer alan caminin en önemli özelliği kubbelerinin kurşunla kaplı olmasıdır ve bu nedenle halk arasında ‘’Kurşunlu Cami’’ olarak da bilinir.

Şeyh Mutahhar Camisi ve Dört Ayaklı Minare

1500 yılında Akkoyunlu Sultanı Kasım Bey tarafından yaptırılmıştır. Caminin en önemli özelliği, Anadolu’da dört sütun üzerine oturtulmuş tek örnek olan minaresidir. Dört ayağı ile İslam’ın dört sunni mezhebi temsil edilirken, üzerinde yükselen minare de İslam dinini temsil etmektedir.

Melek Ahmed Paşa Camiisi

Urfakapı’dan Suriçine girildiğinde Melek Ahmed Caddesi’nin sol tarafında Çardaklı Sokak’ta yer alır. Camiye bir qap’tan (üstü kapalı geçit) geçilerek girilir. 1587- 1591 yılları arasında Diyarbakır’lı Melek Ahmet Paşa tarafından yaptırılmıştır. Cami Mimar Sinan’ın çıraklık dönemi eseridir.

Behram Paşa Camisi

  Mimar Sinan’ın çıraklık dönemi yapıları arasında sayılan Cami, 1564- 1572 yılları arasında Diyarbakır valisi Behram Paşa tarafından yaptırılmıştır. Dengbej Evi’nin hemen yanında bulunur. Son cemaat bölümündeki işlemeler, mihrap bölümü, ahşap kapısı ve içerdeki çiniler dikkat çekicidir.

İskender Paşa Camisi

Bazı yazmalarda Mimar Sinan’ın eseri olarak geçen bu cami, İskenderpaşa Mahallesi, Telgrafhane Sokak’ta yer alır. 1551 yılında Diyarbakır’da 14 yıl görev yapan İskender Paşa tarafından yaptırılmıştır.

Safa Parlı Camisi

Melik Ahmed Caddesi Karacami Sokağında yer alır. 15.yy’ın ortalarında Akkoyunlu hükümdarı Uzun Hasan tarafından yaptırılmıştır. Caminin en dikkat çeken bölümü işlemeli minaresidir.

Ali Paşa Camisi

Turistik Cadde üzerinde, Alipaşa Mahallesinde bulunan cami, 1534-1537 yılları arasında Diyarbakır Valisi Hadım Ali Paşa tarafından yaptırılmıştır. Caminin batı kısmında medresisi yer alır. Tek katlı ve dikdörtgen biçimindedir. Mimar Sinan eserlerindendir.

Mesûdiye Medresesi

Ulu Cami’nin kuzey bölümüne bitişik olan medresenin yapımına 1198 yılında Artuklu Meliki II. Sökmen tarafından başlanmış, 1223 yılında Melik Mesut tarafından bitirildiği için, Mesûdiye Medresesi adını almıştır. Medrese, Anadolu’nun ilk islam Üniversitesi olarak kabul edilir. Mesûdiye Medresesi, kesme taştan iki katlı olarak inşa edilmiştir. Yapıya hem kuzeydeki ana girişten, hem de caminin avlusundan girilebilmektedir. Doğu-batı yönünde uzanan medresede, kuzey yönündeki girişten sonra, çapraz tonozlu revakların yer aldığı bir avluya varılır.

Zinciriye Medresesi

 Medrese 1236 yılında Eyyubi Hükümdarı Melik Salih Necmettin döneminde yaptırılmıştır. Medresenin güneybatı duvarındaki kitabeye göre, mimar İsa Ebu Dirhem’dir. Evliya Çelebi bu medreseden ‘’alimler arasında paye sahibidir’’diye bahsetmiştir.

Amed’in mavi incisi DİCLE nehri ve tarihi Newroz kutlamaları

Amed/Diyarbakıe hakkında bu kadar söz etmişken Dicle nehrinden ve Newroz bayramından bahsetmemek çok büyük eksiklik olur. Onun için önce Fırat’ın sevgilisi DİCLE’ye dair kısa bilgiler:

Dicle Nehrine;

Sümerler, İdigna

Elamlar, Tigira

Yunanlar, Tigris

Akatlar, İdiklat

İbraniler, Hiddikel

Süryaniler, Diklat;

ve son olarak günümüzde Dicle ismi vermiştir.

Diyarbakır’ın Akçayurt köyü sınırları içerisinde başlar Dicle nehrinin serüveni. Öncesinde bulunan Kara Deresi ile Aktoprak Çayının birleştiği noktadan itibaren akarsu Dicle nehri olarak adlandırılır. Tarihte bir çok savaşa konu olan Mezopotamya’yı oluşturan iki nehirden biri olan Dicle nehri Basra Körfezine dökülür. Dicle sırasıyla Elazığ, Diyarbakır, Batman, Mardin illerinden geçer. Türkiye’den ayrıldıktan sonra sırasıyla Musul, Tikrit, Samarra, Bağdat, Kut, Amarah şehirlerinden geçtikten sonra Fırat nehri ile birleşerek Basra Körfezine dökülür.

Sabah güneşinin, gece ayın suyunda oluşturup, evrene ışık enerjisi saçtığı mavisidir Dicle. Çok bilgilidir çünkü Timur’un Amed’i istilası sırasında kütüphaneyi yakmasına rağmen yanmayan kitapların döküldüğü nehirdir. Dicle o yüzden öyle çok kitap okumuş ki, başta etrafındaki Hevsel bahçelerine bilgi dağıtmıştır. Cennette günah işledikleri için kovulan Adem ile Havva’nın kenarına ilk adım bastıkları sevgi mavisi dağıtılarak geçtiği yerlerdir Dicle. Bazen kızgınlığından on gözlü köprünün ayaklarına çarparak hırsını dağıtır. Bazen de hüznünden döktüğü gözyaşlarıyla Hevsel bahçelerine verimlilik döker. Biraz daha aşağılara akarak, Samelka’da birbirine sevdalı Rojava ile Bakur’un birbirine ellerini tutturur. Bazen sevda çiçekleri açtırıp kız çocuklarına isim bazen de ülkesinin tahrip edilmesine üzülerek kızıla boyanır. Mezopotamya bölgesi de, Dicle’nin mimar-mühendisliği, bilge ve verimliliğinden beslenir. Ve nihayet Şattülarab’ta sevdalısı Fırat ile birleşerek Basra körfezinde sonsuz maviliklere dökülür.

NEWROZ

NEWROZ, BAŞTA Mezopotamya olmak üzere, Ortadoğu ve Asya halklarının yüzyıllardır kutladığı en eski bayramlardan biridir. Newroz, Kawa Efsanesi’nde belirtildiği gibi zalimlere karşı isyan, zulme karşı direniş günüdür.

Diyarbakır’da büyük Newroz kutlamasının birkaç gün öncesinde sokaklarda küçük Newroz kutlamaları başlar. Gençler ateş yakarak üstünden atlarlar ve halay çekip eğlenirler. Günümüzde en görkemli Newroz kutlamaları 1 milyonu aşkın insanın katılımıyla Diyarbakır’da yapılır. Newroz günü Diyarbakır rengarenk bir şehre dönüşür. Tüm halk ulusal kıyafetlerini giyerek Newroz kutlamalarına katılır. Son yıllarda dünyanın her tarafından birçok kişi bu coşkuyu izlemek için 21 Mart’ta Diyarbakır’a gelmektedir.


Kadının Kaleminden: Gül Güzel – 18.03.2021

Birinci bölümü için tıklayın:
https://avrupademokrat.com/amed-diyarbakir-cok-surlu-cok-sirli-cok-kulturlu-sehir-1-gul-guzel/

Tags: , , , ,


About the Author



Bir cevap yazın

E-posta hesabınız yayımlanmayacak. Gerekli alanlar * ile işaretlenmişlerdir

Back to Top ↑